Turkey: Siraha Qarsoon.!

“ kullan sir ah oo dhex maray Madaxweynihii Turkiga Kamel At-turk iyo Danjihii Ingriiska u fadhiyay Istanbul wakhtigaas Sir Precy”

Summada Qofnimo ee aad leedahay waxay ku xidhan tahay cidda aad tahay, cidda aad u hayb sheegato, waa ta aakhrika ku dhaxalsiisa in aad si dhab ah u jeclaato waddankaaga kuguna beerta waddaniyada dhab ah.

yaraantaadii ilaa maanta oo tintu ku cadaatay kuna soo dhex jirtay xaaladda ah jeclaansho waddaniyadeed way adagtay in aad si sahal ah uga guurto kuna badlato waxa ka qiimo liita, haddaba sidee qof uga tanaasulaa qiimihii wadankiisa uguna hibeeyaa cid aan ehel u ahayn, qisadani waa mid ka waramaysay qiimo umaddeeda oo qof kale loo hibaynayo. 

Bogga taariikheed waxa kaa yaabiya ma waydid, marka aad mid aragtaba tii hore ayay ku ilawsiinaysaa sida ay u kala cajiib san tahay darteed, waana sidaa ilaa giraanta taariikhdu ka istaagayso. Waxa qalinku isdultaagi doonaa mid ka mid ah taariikhda diblamaasiyada kuwa ugu cajabta badan, looguna qarinta badnaa.  sida ay sheegayaan qaar ka mid ah diblamaasiyiinta ingriiska ee wakhtigani. Taas waxa aad ka dareemi kartaa in la  shaaciyay wakhtigii ay soo dhawaatay geerida shaqsigii hayay sirtan.

Qoraalkan Sirta waxa markii ugu horaysay lagu daabacay jariirrada Sunday Times ee ka soo baxda London, taariikhdu markay ahayd 11 Febraayo 1968,  boggeeda 8aad. waxa soo bandhigay kuna daabacay Martin Gilbert oo ah taariikhyahan ingriis ah qoray buug badan oo taariikh ah sida Taariikhda iyo xasuuqii yuhuuda ( Holocaust Jewish history), waxa kaloo caan ku yahay in uu ahaa taariikh qorihii rasmiga ahaa ee raysal wasaarihii hore ee ingriiska Sir Winston Churchill ( 26 October 1951 – 7 April 1955). Gilbert waa taariikhyahnada la tilmaamo ee ingriiska qarnigii ina dhaafay iyo kan cusuba.

Si kastba ha ahaatee taariikhdu markay ahayd bishii November 1938 ayaa geeridii ku soo xaadirtay Mustafe Kamal At-turk oo ahaa Madaxweynihii ugu horeeyay ee ay yeelato Jamhuuriyada casriga ah ee Turkigu, 29 octoobar 1923 ka dib markii xoog lagga tuuray khilaafadii Islaamiga ahayd ee Cabaasiyiinta khiyaamadii caanka ahayd ee ay yurub iyo yuhuudu gaar ahaan qoyska Rothschild oo  ay u maleegeen turkiga kana dhan ahaan duminta Maamulka Islaamiga ah ee turkiga. ( Rothschild Family; waa qoys German Yuhuud ah haystayna dhaqaale badan oo saamayn balaadhan ku yeeshay siyaasada yurub, qarnigii 19^{th aad} oo ahayd wakhtigii ay ugu hantida iyo xooggaba badnaayeen ayaa soo galay siyaasada Turkiga si Islaamka meesha looga saaro)

Kamel At-turk waxuu dalka Turkiga xukumayay 15 sano, waxuu ahaa hogaamiye Milatari ah oo dadkiisa dhadhansiiyay ciqaabo badan oo noloshooda xusuus ku reebay ilaa uu gaadhsiiyay inuu badalo luuqadoodii soona galiyo xuruufo laatiin ah, waxa kaluu diiday luuqada carbiga in dalka laga isticmaalo isla markaana in salaadda lagu tukado. Dadweynaha turkigu waxay kala kulmeen xukun xanuujiya oo dhanka maamulka ah, ciidamadii waddanka loogu talo galay in ay difaacaan ayuu ugu adeegay dano shisheeyo oo yurub leedahay ha ugu horeeyo ingriiskuye. Xukunka At-turk qaybta ugu foosha xumi waa tana uu tilmaamayo Martin Gilbert oo ku saabasan dardaarankiisii markii uu dhimanayay, bal in yar eeg cida uu la rabay inay wadanka Madaxweyne ka noqto isaga dabadii…!!!.

1st President of Turkey ( 29 October 1923 – 10 November 1938)

Maalimihii ugu danbeeyay nolosha kamel at-turk, November 1938, isagoo oo yaala furaashkii geerida kuna jiqlaysan laba barkimo oo dhabarka laga galiyay, harreerihiisana ay fadhiyaan laba dhakhtar iyo laba kal-kaaliso oo daaweyntiisa u diyaar ahaa, ayuu At-turk dalbaday in loogu yeedho safiirkii Ingriiska u fadhiyay Magaalada Istanbuul Sir Percy Loraine, si uu ugala hadlo arimo aad u xasaasi ah.  Sir Percy waa danjire khabiir ah oo in badan ka soo shaqeeyay Bariga Dhex, Istanbul, Tehran, Roma, Beijing, Paris, iyo Madrid. waa danjire si weyn u kasbaday qalbiga At-turk isaga oo Isfahan fiican ka gaadhay xidhiidhka dalkiisu la lahaa Istanbul. Marka laga yimaado danjiranimadiisa waxa uu si gaar ah ula talin jiray Madaxweyne At-turk oo talooyin badan oo uu siiyay ku meel maray, ilaa markii danbe uu isaga shakiyay ( marka la eego sida taladiisa loo qaadanayo) in uu yahay xubin ka mid ah Golihiisa Wasiirada.

 Sir Percy ayaa u soo galay At-turk oo Qasriga Madaxtinimada ee Istanbul Jiifa oo xaaladiisuna culus tahay, At-turki markii uu arkay Danjire Percy ayuu si cadho leh ula hadlay labadiisii dhakhtar iyo labadii kal-kaaliso oo u sheegay in qolka si dag dag ah loogu baneeyo haduu u baahdo caawimo caafimaadna in uu jalaska ugu yeedhi doono.  Danjire Percy iyo Madaxweyne At-turk sheekadii Cajiibka ahayd ee dhex martay maalintaas waxay qarsoonayad 30 sano.  waxa sirtaas banaanka soo dhigay Piers Dixon oo xusuus qor ka sameeyay nolashii aabihii Sir Pierson,  Qoraalkaas oo  danjire Sir Percy Loraine uu ugu qoray Telegram xoghayhiisii arimaha dibada Lord Halifax (21 February 1938 – 22 December 1940) wixii dhex maray isaga (Danjire Percy) iyo Madaxweynaha sakaraadku hayo.  Sirtaa dhex martay maalintaas waxay u dhacday sidan isaga oo ka sheekaynaya Danjiruhu .

“…. Markii qolka naloo firaaqeeyay aniga iyo Madaxweynaha ayuu gacata iqabtay ina fadhiisiyay sariirtiisa agteeda, waxuu iila hadlay si dagan oo taxadir ku dheehan tahay, waxuu ii sheegay inuu isagu ii yeedhay, suuragalna aanay ka ahayn in uu kaga tago xaalad ama meel aan u qalmin, waxuu iga dalbaday in aan si wacan oo dagan uga jawaabo waxa uu iga dalbado…”

tallow maxuu ka dalban? Ma boqorkaagii iigu yeedhbaa? Ma dalka ka cararbaa markaan dhinto?  Maxay daraan tahay waydiintani?

Aniga oo sugaya wali hadlakiisa ayaan eegay xaaladiisa caafimaad waxa aan hoos iskula faqay in uu kani yahay kulankaygii ugu danbeeyay, anaga oo wada qaadanay kulmo xiiso badnaa sannooyin badan.  Kulamadaasi badan ee naga dhexeeya waxa aan ku kasbaday in uu talooyin badan iga qaato waana ta aan isu arki gaadhay markii danbe in aan ahay sidii xubin wasiiradiisa ka mid ah.

“wali waxa uu ku jiraa xaalad aamusnaan ah oo hadalka ayaa ku dirqi ah, ka dib ayuu amaanay doorkii aan ku lahaa nolashiisa iyo sanadahii aan la soo shaqeeyay ka danjir ahaan, ka dib amaantaas badan ayuu iisoo bandhigay waxa in badan iga yaabiyay..!!! waa in aan nodqo Madaxweynaha isga ka danbeeya oo badala xukunkiisa...”

Xusuusnoow Akhriste danjire Sir Percy waa nin Ingriis ah oo aan meelna u soo marin xukunka wadanka Turkiga lakiin At-turk waxa uu ka baqay in uu waayo cid Turkish ah oo isaga waddadiisii sii wada oo dalka ku xukunta waxa uu ku soo xukumayay 15 sanadood ka hor, sidaas ayuu ula jeclaaday in uu u dardaarmo ninka ay isku fikirka yihiin waloow ay kala dhalasho yihiin.

Danjire Percy oo sii wada hadalkiisa ayaa yidhi “… Markii uu ii soo bandhigay in aan isaga badalo ayaan mudo yar aamusnaa, waxa aan dabadeed ugu jawaabay in aan ahaa mudooyin badan diblamaasi aan shaqadiisu dhaafin arimo diblamaasiyadeed, arinta xukunkana aanan ku fiicnayn, iyada oon ogahay in ay si weyn u kala duwan yihiin shaqadda diblamaasiyadu  iyo shaqadda Madaxweynimada Jamhuuriyada Turkigu, sidaas daraadeed aniga oo qadarinaya go’aankaaga waxa aan jeclahay in aanan qaban Karin booskaa Madaxweynanimo.”

Markii aan dhamaystay hadalkaygii ayaan arkay in wajigii Madaxweynuhu is badalay oo dareen muujiyay, dhididd aad u badana qooyay, Barkimadii uu ku jiqlaysanaana uu dib ugu dhacay, waxa uu dabadeed wacay kal-kaalisooyinkiisii.

Markii ay u yimaadeen yara dagayna ayuu isku dayay in uu hadlo lakiin waa uu awoodi waayay, aad buu uga niyad jabay go’aankaygaas waxa uu jeclaa in aan yeelo soo jeedintiisa lakiin waxuu ii tilmaamay in uu fahmay sababta aan u qaatay go’aankaas.  Waxa markii danbe booskaygii aan diiday loo magacaabay Ismet Inonu oo ahaa sarkaal sare oo Milatari ah.

Ugu danbayntii Kulankayga, Madaxweyne At-turk gacantay ayuu kor u qaaday iigana mahadnaqay wadashaqayntii dheerayd iyo xidhiidhkii is fahan ee aan ka dhex riday Dawladiisa iyo wadankayga (Anglo-Turkish friendship), waxuu iga dalbaday inuu aad ug rajo weyn yahay in aan fariin oglaansho ah ka gaadhsiiyo boqorkayga go’aanadan uu ila soo qaaday. Sidaas ayuu ku dhamaaday kulankii Maalintaas na dhex maray.

Maalmo ka dib waa uu geeriyooda  Maalin Khamiis ah oo ay saacadu ahayd sagaalkii iyo shan daqiiqo taariikhduna ahayd 10 November 1938 ayuu ka xijaabatay dunida ka dib markii uu burburiyay turkiga iyo Islaamkaba, waxa la sheegaa in uu ku dardaarmay in aan lagu tukan salaada Jinaasada.  Sababta geeridiisa waxa lagu sheegaa oo kale in ay ka dhalatay khamrigii badnaa ee uu cabi jiray oo sababay in ay caloosha iyo beerku biyo ka galaan, geeridana aad baa loogu dhibay oo cabaadkiisa ayaa laga yaabi jiray, waxa uu ahaa miisaankiisu markii uu dhintay 48 kiloo gram oo kaliya.

Ma ah oo kaliya At-turk kuwa gacmahooda ugu adeegaya quwado shisheeye ee waxay jiray ciidan dhan oo aaminsanaa diin la’aanta, waana kuwo jira ilaa maanta awoodi halkay dhigtaba. Damicii Kemal ee ahaa in turkiga waligii aanuu ka soo kaban jabkaa waxa uu sii shaqeeyay Muddooyin badan, waxa dib looga soo kabtay markii laga adkaaday xukunkii askarta ee dib uu gacanta shacabka ugu soo noqday xukunkii.

Ugu danbayntii, waxa aan xusuustaa maalintii koowaad ee aan maqlo magaca Mustafe Kamel At-turk waxa aan ku jiray dugisiga hoose/dhexe, Maalintaas maclinkii noo dhigayay casharka waxa uu noogu sheegay in la yidhaa Aabaha wadanka turkiga ( Father of Turkish People) waxa aan u qaatay Maalintaas lagna yaabaa in qaar badani aanu isku fikir ahayn nin halyay ah oo dalkiisa guulo u soo hooyay wakhtigii dagaalkii koowaad ee dunida Lakiin maalintii aan si dhab ah u bartay shaqsiga uu yahay waxaan in badan xusuustay ardayda yar yaree soomaliyeed ee taariikhda sida khaldan loo fahman siinayo, waa Murugo sideeda u taala in qof waxaanu ahayn lagu sheego. Kuwii uu ugu jeclaa wakhtigii uu noolaa ayaa maanta sidaas uga sheekaynaya. Jariirradan Sunday Times ninka ku qoray Sirtan waxa uu ku doodayaa sida ay ragga reer Ingriis ay maalintaas u diideen inay wadanka Turkiga Madax ka noqdaan. Waa hami dib u galay oo uu ka xun yahay sida Danjire Percy uu u diiday in uu maalintaas xukunka qabto.

Wakhtiyadan danbe waxa soo kordhaya xidhiidhka uu Turkigu la leeyahay dadka soomaliyeed iyada oo dhawr goor isgu yeedhay dhinacyada kala duwan ee siyaasada soomalida si bal wax uun loo heli karo, taas badalkeeda waxa laga yaaba in dadka soomaliyeed dib u daraaseeyaan taariikhada Turkiga tii hore iyo tan danbe, sidaas daraadeed ha la yaabin hadii aad maqasho ama aragto nin weyn oo siyaasi ama qof caadi ah oo amaanay At-turk waxa ka maqan in uu in yar is dul taago cida uu ka waramayo. Kamel iyo kuwa kalaba barashadoodu waxay kaa caawinaysaa in aad timaadadda ku binayso siduu ku danbeeyeey warkoodu.

31/01/2014.

Abdiqani Mohamed Ege

Fmcige@gmail.com

My Blog: 

 Facebook: