Agoomaynta Aqoonta

Qeexida Erayga aqoon waa dood si weyn la isugu khilaafsan yahay walina socta horna u socon jirtay, doodani waxay u dhaxaysaa  aqoonyahankii dunida soo maray iyo kuwa maanta jooga gaar ahaan culimada Falsafadaha qaybta barashada aqoonta " Epistemology"  barshada, Falkinta iyo  fahamka aragtiyaha aqoonta ‘’Theory of knowledge".

Eraygan Aqoon mar waxa lagu qeexay in ay tahay wax koobsanaya ama ay ku jiraan xaqiiqooyin, Xog, Faalo, xirfado lagu lehay laba dariiq midkood, barasho la bartay ama waayo aragnimo sanado badan soo jirtay, waxa laga yaabaa in aqoontaas lagu kasbaday mid loo soo joogay dhacdooyinkii dhacayay  isla wakhtiga ay dhacayeen ama mid la tijaabiyo lana talaalay.

Barashada Aqoontu waa qayb ka mid ah barashada falsafadaha kala duwan ee aqoonyahanka dunida wareeriyay, filasoofarkii caanka ahaa ee Plato ayaa isu ku qeexay  '' Aqoonta" in ay saldhig u tahay sadex arimood, ka hore in Cadayn (Justification) loo helo shayga lagu tilmaamayo aqoon, ka labaadna in uu yahay waxaasi mid leh xaqiiqo ( True) sal loo raaci karo,  iyo ka sadexaad oo ah in waxaas la rumaysan karo (Belief). Aragtidani waa mid dunida ka caan ah oo ku jirta tariikhda aqoonta iyo horumarkii uu sameeyay aqoonta binu-aadamku, waxa loo soo gaabiyaa afka qalaad ‘’Justified true belief’’.  Aragtidan Plato mudo ayay shaqaynaysay ilaa markii danbe si fudud loogu buriyay aragtida kale ee loo yaqaan GattierCase.

 Aragtiyaha aqoonta waxa kale oo soo galay culimada caanka ku ah aqoonta Tilmaanta, Codadka, adeegsiga Muuqaalka iyo duubista walxaha codeeya iyaga oo waji kala ka eegay, lakiin waxa si weyn la isgu raacsanyahay horumarka ay samaysay aqoontu intii la daahfuray adeegsiga qoraalka iyo saamaynta uu ku yeeshay bulshooyinkii kala duwanaa. Raadka uu yeeshay qoraalku waxa buugiisa “The Origins of Writing’’ ku qaada dhigay Andrew Robinson oo timaamay in qoraalka lagu gudbin karo wax ka badan inta hababka kale oo dhan lagu gudbin karo,  waxa kale oo uu tilmaamay in qoraalka lagu gudbin karo ujeedo sax ah iyo mid aan sax ahayn. “ dadka waxa ay helayaan maalin kasta war cusub oo ay moodayaan in ay tahay aqoon lakiin xaqiiqo ahaan aan lahayn sal loo raaco oo aqoon ku qotoma taasina waxay maskaxdooda ku reebaysaa in ay aqbalaan hadii lagu celceliyo”

Horumarka aqoontu wuxuu sii laba kacleeyay markii ay kusoo biirtay aqoonta saynisku oo si ka duwan u qeexay warka loo qaadanayo in uu yahay aqoon iyo in kale, aqoonta saynisku waxay soo kordhisay in wax kasta oo aqoon la moodo la galiyo tijaabo lagu wado qanci karo hadii uu ka baxana tijaabadaas uu noqdo aqoon saafi ah oo basharka lagu kala xukumi karo, cidna lagu difaaci karo, cidna lagu diidi karo. Aqoonta saynisku waxay noqtay mid saldhig u ah dhamaan aragtiyihii kala duwanaa ee la soo maray, qaar si fudud ayaa looga talaabsaday iyadoo lagu burinayo dariiqooyinka sayniska ee kala duwan, Halka qaar kalna qaybo ka mid ahna la diiday qaybo ka mid ah la ogalaaday, aragtiyaha sida weyn loo buriyay waxa ka mid ah aragtidii Charles Darwin ee tilmaamaysan tadawurka iyo in bini-aadamku uu ka yimid daanyeerka, waana aragti ilaa iyo hada aqoonta sayniska lagu buriyo.

Maktabadaha dunida maanta waxa yaala maalyiin buug oo ka waramaya nooc kasta oo aqoon ah kuna qoran luuqado aad u tiro badan, culimadii islaamku markii ay diinta islaamku soo dagtay ayaa iyana sameeyay aqoon ka duwan tii hore la yaqaanay, waxay aad sare ugu qaadeen qiimaha aqoontu leedahay iyo in qofka aqoonta bartay uu agtooda ka lahaa sharaf gaar ah, muslimiintu waxa u arkayeen aqoonta in ay tahay wax Alle loogu dhawaado, laguna caabudo dadkana ilaahay loogu dhaweeyo, culimada Islaamku aqoonta ay soo kordhiyeen waxay  badashay fikirkii laga qabay aqoonta iyo gubinta waxa aan sal lahayn.

Maanta Aqoonyahanka muslimka ah ee dunida ku nooli waxay u adeegsadeen horumarka aqoonta sayniska sameeyay in ay ku cadeeyaan Risaalada Nabi Muxamed (CSM) iyo in Nabi Muxamed (CSM)  uu ahaa Nabigii ugu danbeeyay ee Alle (Swt) soo diro, waxayna aad u xoogaysta sanadihii u danbeeyay ee ay kor u kacay aqoonta tiknoolagiyadu, iyada oo aqoon yahayn badan oo caqilga ka xor ahi ay Islaamka qaateen markii loo bandhigay aqoon saafi ah oo cilmigii ay yaqaaneen sharax badan ka bixinaya.

Aqoonta dunida horumarka ay samaysay ka dib waxa la isla qaatay in dugsiyo wax lagu barto la furto oo aqoon la korodhsado si loo helo miisan sax oo aragtiyahan badan loogu kala saari karo, taasi waxay saldhig u noqtay in waxbarsho la bilaabo, Barashadu waa kordhasiga wax cusub, waxa aad hore u taqaanay lakiin si kale oo ka duwan sidii aad ku taqaanay loo dhigay, ama wax hore u jiray oo dib loo cusboonaysiiyay kaas oo noqon kara dhaqan, xirfada, ama mabada.  waxbarashadu binu-aadamka waxay u noqtay horumar shaqsiyeed oo ah mid ku timaada tababar uu qaato binu-aadamku.

Dunida maanta waxa la isku raacay in qofku uu raaco barnaamij waxbarsho oo noqon kara mid dunidu isku raacsan tahay (Curriculum Standards) ama bulsho meel ku nooli dhigatay oo ah miqyaas lagu kala saaro qofka wax-bartay iyo ka aan wax-baran, waan qaabkan caanka ah ee maanta la yaqaan, dugsi hoose, dhex, sare, Jamaacad shahaadda koowaad (First Degree), Shahaadadda labaad (Master) & Shahaadada sare (Phd), intaas waxa raaca shahaadooyin sharafeedyo la siiyo cidii mutaysata ee bulshada wax u qabta, lakiin tan danbe waxay dunida marka kale ka dhex abuurtay buuq ku saabsan cid xaq u leh sida lagu xulayo.

Shahaado Sharafeedka sida caadiga ah waxa lagu bixiyaa xafladaha qalin jabinta ardayda, iyada oo lagu soo casuumo cidii loo garto in la siiyo shahaado sharafeedka, halkaas ayuuna qofku si cad uga sheegaa in uu aqbalay shahaado sharafeedka la gudoonsiiyay. Dalal badan oo Jaamacadahood bixiyaan shahadaddan ayaa diiday inay isticmaalaan erayga ah Doctor (Dr) iyaga oo sabab uga dhigaya in aanay ahayn Shaahado si barasho ah lagu gaadhay lakiin taas badalkeed waxa isticmaalan in laga horaysiiso Erayga ah “Honorary Doctor”, Jaamacadaha qaar sida Oxford & Cambridge Universities ayaa bixiya Shaahado sharafeedyo Master Degree ah Lakiin jaamacadaha Maraykanka sida Massachusetts Institute of Technology, Cornel University, Vanderbilt University, Stanford University iyo qaar kale ayaa diiday inay bixiyaan shahaado sharafeedyo Degree ah iyagoo taasna ku cadeeyay siyaasada ay ka qabaan bixinteeda.

Kasbashada aqoontu waa dariiqo qofka ka dhigta in loo aqoonsado qof bulshada wax tari kara, lakiin aqoonyahan badan oo dunida ah ayaa ku doodaya in bixinta shahaado sharafeedku ay tahay mid marin habaabinaysa aqoonta, tusaale ahaan jaamacadaha sida weyn u diiday waxa ka mid ah  jaamacadii ugu horaysay ee cari maraykan laga furo, waa University of Virginia,  waxay si cad u diiday bixinta shahaado sharafeedka degree-ga ah.

Si kastaba ha ahaateed sababaha ugu waaweyn ee loo diidayo in la bixiyo shahaado sharafkeedu waa in jaamacadu ay ku raadsato dhaqaale badan iyo dane kale oo u qarsoon iyaga oo siinaya qof aan aqoon waxbarsho oo hore lahayn, siyaasiyiin badan oo helay shahaadadan waxay ardaydii iyo jaamacadooda ka dhex abuurtay muran & cadho aad u xoogan oo sigtay in la qaadaco jaamacada guud ahaanba. dadka loo diiday in la siiyo shahaadadan waxa ka mid  ahaa.

 - Madaxweynihii hore ee Maraykanka George W. Busho  ( Bush-ka yar) ayaa 2001 ka helay jaamacada Yala University Shahaado sharaf, isaga oo ka diyaariya isla jaamacada waxbarshadiisii koowaad (First Degree) sanadkii 1968. Lakiin ardaydii jaamacada ayaa gabi ahaanba qaadacaday bixinta shahaadaas oo ku jiro xog-hayiisii shaqaalaha Aqalka cad  ee wakhtigiisii (2001-2006) isaga oo la qaba cadhada xoogan ee ardayda Yala University.

 - Sanadkii 1985 ayaa jamaacada University of Oxford ay u codaysay in loo diido shahaado sharaf la siinlaah Margaret Thatcher raysal wasaarihii hore ee Ingriiska, iyaga oo kaga soo horjeeda dhimista miisaaniyada waxbarshada.

- Sanadkii 2009 bishii apriil ayaa Arizona State University ay diiday in ay siiso shahaado sharaf Madaxweynaha Maraykanka ee hada jooga Barack Obama iyaga oo ku sababeeyay in aanay muuqan sabab lagu siin karo ilaa hada oo uu dadka reer Maraykan u qabtay, Taas badalkeeda waxa uu Barack Obama helay Shaahado sharaf muran badan dhalisay oo ay siisay Notre Dame awarding iyada oo badalkeeda uu taageeray Obama olalihii ay ku jireen ee ahaa in hooyadu ay ilmaha yar iska soo ridi karto.

- Shahaadooyinka Muranka badan dhaliyay waxa ka mid ah tii la siiyay Rosmah Mansor xaaska raysalwasaaraha Malaysia, Najib Razak. Iyadoo la sameeyay bogagg badan oo facebook-ga ah oo lagu diidan yahay siinta shahaadaas.

Isku soo wada duuboo, luuqada casriga ah ee dunidu waxay tilmaamaysaa in aqoonta ay  tahay barasho, hadiise qofka loo garto in uu bulshada wax wacan u qabtayna waxa la siin karaa shahaado sharaf loogu mahad naqayo guulaha uu ka gaadhay waxqabadkiisa bulshada.

Gayiga soomaliyeed waxbarashadii ugu horaysay ee lagu dhigto habka iskuulada maanta waxa ay timid markii ay gumaystaashu qabsadeen Geeska Africa, inkasta oo ay waxbarashu yarayd hadana dadaalka ma yarayn oo aqoonta waa la jeclaa taas waxa marag ma doon u ah sida ay bulshadii soomaliyeed u jeclayd waddaadkii diinta faafinayay, qaabkii wax loo baran jiray waagii hore waxay ahayd in qofku safar dheer u galo sidii uu aqoon u soo kordhsan lahaa, waxna loo safri jiray laba meelood oo ahaa saldhigii aqoonta. Ma jirin waagaas cid intay iska fadhiisatay shahaado sharaf heshay.

Maanta oo laga joogo in ku dhaw qarni waxbarashada aqooneed ee gayiga soomaliyeed aad ayay u tiro badan tahay balse tayda ayaa ilaa hada su’aal weyni ka taagan tahay. Ka dib intii la dawladoobay oo ku sinaan 1960 kii ayaa ifka aqoontu sare u kacday, kacaankii dalka qabsadayna ma xumayn ee halkii abid ugu saraysa ayuu gaadhsiiyay.

Intii ka danbaysay burburka iyo dagaalada sokeeye meelo badan ayaa laga furay dugsiyo waxbarshado ilaa la soo gaadhay jaamacado bixiya shahaadada koowaad (First Degree), guulahan waaweyn ee la gaadhay waxay astaan u noqdeen in la helo bulsho nabad ku wada noolaata, waxa astaan u ahayd “meel qalinku shaqeeyo waa meel qorigii la tuuray” waa weedho in badan laga maqlayay ardayga soomaliyeed, aqoonyahanka soomaliyeed ee seeka u ahaa waxbarshada curdinka ah.

Magaaloyin badan oo ay ka mid tahay magaalada Hargaysa waxa sii kordhaya jaamacadaha ilaa ay xukuumada soomaliland ay soo saartay amar ay ku xayirayso furashada jaamacado, sababta loo joojiyayna waa mid ay u cadayd dadka oo ah in ay sii lumisay tayadii waxbarshadu lahayd,

Ugu danbaytii, Iyada oo laga dayrinayo tayda waxbarshada ay bixinayaan jaamacadaha kala duwan ee ku sii badanaya magaalooyinka soomaliyeed ayaa waayadan danbe la arkayay in ay ku darsadeen in ay bixiyaan shahaado sharafyo aanay jaamacadaha laftigeedu bixin, dadka ay siinayaan ayaan iyana ahayn dadkii u qalmay in ay qaataan Shahaado sharafta noocan oo kale ah,  tusaale ahaan waxa ay bixiyeen shahaadada sare ee PHD iyaga oo jaamacadu gaadhsiisnay in ay bixiso shahaadada labaad (Master) ama ay yartay in qof ka mid ah jaamacadaas oo jooga uu gaadhay shahaadada PHD waa arin yaab leh oo ku keentay agoomayn aqoontii.

 Alle Mahad leh.

Abdiqani Mohamed Ege

Fmcige@gmail.com

Xidhiidhka Facebook-ga

        Booqo Blogga